‘Het ontstaan van de Inlichtingendienst’

Inleiding

De geschiedschrijver van de toenmalige Inlichtingendienst Rotterdam start in het kader van het inwinnen van informatie (spioneren) in 1963 met de volgende bijbelspreuk:

 'Jozua nu zeide tot de twee mannen, de verspieders des lands: Gaat in het huis der vrouw, enz. enz.'

(Jozua 6: 22-23) (1)

Ook: In het land Kanaän wonen slechte mensen. Daarom stuurt Mozes 12 verspieders uit met de opdracht ‘Kijk eens hoeveel mensen er wonen en hoe sterk ze zijn’. (2)

Eveneens heeft François van ’t Sant, de belangrijke politie- en inlichtingenman er zijn hele leven er bewust voor gezorgd dat er weinig tot niets in de archieven is overgebleven van zijn politie gevoelige en soms clandestiene bezigheden.

Door de recente openbaarmaking van oude delen van de archieven bij de geheime dienst SIS is het mogelijk een aantal spionagezaken te reconstrueren en een tipje van de sluier op te lichten.(3)

Inmiddels is door meerdere geschiedschrijvers minutieus onderzoek gedaan naar de politie en de aan het korps verbonden inlichtingendiensten. Ondanks dat voor aanvang van de 2e WO het gehele ID archief vernietigd is op meerdere plaatsen aan de ID gelieerde informatie aangetroffen.(2)

Historicus Edwin Ruis

Het boek is te bestellen via : kleisen079@gmail.com. Het kost exclusief verzendkosten € 25,=

Vervolg Naamgeving ID Rotterdam

Bij de indiensttreding van auteur, ID-rechercheur, op 1 april 1987, is de dienst genaamd Politieke Inlichtingendienst (PID). Echter na de integratie van de Openbare Orde Inlichtingendienst (OID) in datzelfde jaar worden dezelfde acroniemen PID vertaald naar Plaatselijke Inlichtingendienst. Bij de vorming van de regiopolitie in 1994 wordt de PID omgezet in Regionale Inlichtingendienst Rotterdam – Rijnmond (RID).  1 januari 2013 wordt bij de vorming van de Nationale Politie het land verdeeld in 10 WIV eenheden, waarbij het openbare orde gedeelte geïntegreerd wordt bij de Criminele Inlichtingen Eenheid (CIE) met de naamgeving Openbare Orde Inlichtingen Eenheid (OOIE). Voornamelijk zal in dit schrijven ID genoemd worden. (2)

WIV staat voor de Wet op de Inlichtingen- en Veiligheidsdienst 2002.

RID medewerkers worden ook wel artikel 60 (WIV 2002)–medewerkers genoemd, verwijzend naar het bestaansrecht van de RID, weergegeven op deze deze website.

In februari 1897 schreef de minister van Justitie aan de Koningin dat er de afgelopen jaren enkele belangrijke misdrijven niet waren opgelost, vooral niet vanwege "het gemis van beambten, ter plaatse waar het feit gepleegd werd, onbekend en toegerust met de zeer bijzondere bekwaamheid en geschiktheid, die daartoe nodig zijn". Hierom achtte hij het wenselijk "dat worde overgegaan tot aanstelling van rijksveldwachter-rechercheurs die hoofdzakelijk belast worden met de opsporing van misdrijven in het geheele Rijk". Verder zouden deze rechercheurs alleen maar kunnen "worden belast met werkzaamheden, die hun door of vanwege den minister van Justitie worden opgedragen. Zoodanige opdracht zal uit den aard der zaak alleen bij uitzondering worden gegeven".

Tegen dit voorstel werd door zekere jonkheer Rochussen, lid van de Raad van State, protest aangetekend bij de Koningin. Hij verzette er zich er vooral tegen dat in het besluit zou worden bepaald dat de minister van Justitie deze rechercheurs werkzaamheden zou mogen opdragen, want dat lag "zoozeer in den aard der zaak, dat het onnoodig en reeds daarom niet zonder bezwaar schijnt haar uitdrukkelijk, als een der doeleinden van deze regeling, te vermelden". Hét bezwaar hiertegen was volgens hem dat men zich "Buiten twijfel in strijd met de bedoeling later op deze motivering van het voorstel (zou) kunnen beroepen, als bewijs dat de nieuwe klasse van rijksveldwachters in het leven was geroepen, ook om als z.g. politieke politie dienst te doen".95 De betrokken bepaling werd inderdaad geschrapt uit het ontwerp-decreet. Maar dit betekende dus nog niet dat de rijksveldwachter-rechercheurs niet als politieke politie zouden worden ingezet!! Werden ze inderdaad als zodanig gebruikt ? Ook al is er archiefonderzoek nodig om een sluitend antwoord op deze vraag te krijgen, de enkele beschikbare aanwijzingen doen vermoeden dat het antwoord positief moet zijn, en wijzen er zelfs op dat deze rechercheurs (toch zeker na verloop van tijd) hoofdzakelijk als politieke politie werden ingezet en soms nog wel eens voor puur gerechtelijke doeleinden !!

Dat met deze rechercheurs "iets" aan de hand was, mocht een goed verstaander misschien al opmerken in een artikel in de Nederlandse Politiegids van 1897 over politieke politie. Naar aanleiding van een schandaal rond de politieke politie in Duitsland betoogde de hoofdredacteur van dit blad "Hoe toch zal het volk zijn vertrouwen stellen in eene politie, die haar kracht put uit geheime middelen, tot handhaving van haar gezag en van 's lands instellingen ? En hoe zal men het oude vooroordeel tegen al wat politie heet beter bestrijden, dan het licht der openbaarheid te laten schijnen op hare wijze van werken en zoeken en streven. Verder was het natuurlijk merkwaardig dat deze rechercheurs rechtstreeks onder het bevel van de procureurs-generaal werden geplaatst. Had dit niets te maken met het feit dat dezen tevens directeuren van politie waren en officieren van justitie, die toch veel dichter bij de politiële praktijk stonden, bijvoorbeeld niet ? 

Is het dus zeker niet juist om, zoals H. Scheffer doet, zonder meer te stellen dat er in Nederland vóór 1918 geen afzonderlijke binnenlandse politieke inlichtingendienst bestond bevestiging dat de rijksveldwachter-rechercheurs inderdaad als zodanig functioneerden kan op dit ogenblik slechts worden gevonden in documenten van na 1918. Er is natuurlijk het regeringsvoorstel van 1920 tot algemene reorganisatie van het politieapparaat maar waarin toch met name werd aangedrongen op uitbreiding van het korps rijksrechercheurs. Echte duidelijkheid werd echter pas verschaft door zekere P. Rutgers van der Loeff, raadsheer bij het hof van beroep te Amsterdam, in 1929. Naar aanleiding van het optreden van "de rijksrecherche" in een geruchtmakende strafzaak schreef deze namelijk het volgende over deze recherche: "Uit de praktijk is echter bekend, dat zij van den procureur-generaal opdrachten ontvangen van den meest uiteenlopenden aard en deze de inlichtingen verschaffen, welke hij als fungeerend directeur van politie noodig oordeelt, alsook, dat de van hunne bevindingen op den ambtseed opgemaakte relazen, rapporten, verbalen of hoe die bescheiden ook mogen worden genoemd, strikt geheim zijn. Ook dragen zij geen uniform en zijn zij als zodanig bij het publiek niet bekend. Natuurlijk werken zij zooveel mogelijk achter de schermen en bewaren een streng incognito. De rust en veiligheid van den Staat en de bescherming van personen en goederen zouden zonder een geheimen politiedienst niet voldoende zijn gewaarborgd. In zooverre zal men zich bij het incognito der rijksrecherche en de geheimhouding harer bevindingen hebben neer te leggen".100 De rijksrecherche speelde toen dus kennelijk nog wel een rol in de gerechtelijke opsporing maar haar voornaamste opdracht lag toch op het politiek-politiële vlak. (4)

De verhouding van de ID Rotterdam met de 20 Rijksrechercheurs de PG en GS III in eenzelfde periode wordt verderop omschreven. Hiervoor de aanwijzing dat zowel de ID Rotterdam als de rijksveldwachter-rechercheurs politieke- politiële werkzaamheden verrichten. (2)

Hoofdcommissaris van politie Rotterdam Willem VOORMOLEN (Enkhuizen, 10 mei 1856 – 's-Gravenhage, 8 juli 1909)

Toen Emma in 1895 met prinses Wilhelmina een bezoek aan de zuidelijke provincies bracht werd voor het eerst de angst voor rondreizende buitenlandse anarchisten omgezet naar directe veiligheidsmaatregelen: naast veldwachters uit Rotterdam en Amsterdam kwamen geheime detectives uit Luik en Aken naar Maastricht om toezicht te houden. Anarchisten trokken over de landsgrenzen. Hierdoor nam de vraag naar betere surveillance mogelijkheden toe bij de politie. Om hiervoor inspiratie op te doen maakte de Rotterdamse hoofdcommissaris Willem Voormolen een studiereis langs vergelijkbare havensteden als Nantes, Bordeaux, Hamburg en Liverpool. Daarmee begon Nederland mee te doen met een transnationale strijd tegen het anarchisme. Een van de ideeën die hij mee terugnam was het registratiesysteem van Alphonse Bertillon, een antropometrisch fotografisch herkenningssysteem waarmee gegevens van personen op gestandaardiseerde wijze konden worden opgeslagen en gedeeld. Daarnaast werd in 1896 een geheim politiekorps ingericht, de Rijksveldwachters-Rechercheurs. Hoewel ze op papier belast waren met ‘de opsporing van misdrijven in het geheele Rijk’ heeft archiefonderzoek aangetoond dat ze in de praktijk vooral werden ingezet om toezicht te houden op gevaarlijke vreemdelingen in de grensgebieden en rond het Koninklijk Huis.Verder kwam Voormolen met plannen om de Rotterdamse politie te moderniseren. Zo kwamen er gespecialiseerde diensten waaronder een recherche en een havenpolitie, was er een uitbreiding van de straatpolitie met 100 man en werd een opleiding voor het personeel verplicht gesteld. Daarnaast kwam er op aandrang van Voormolen een bereden brigade bestaande uit tien ruiters waarmee Rotterdam de eerste stad in Nederland was met politie te paard.

De dreiging van een grensoverschrijdende Zwarte Internationale heeft er in Nederland in de late negentiende eeuw dus toe geleid dat grote veranderingen in het veiligheidsbeleid konden worden doorgevoerd. Met een geheim politiekorps, centrale politieautoriteit, moderne opsporingstechnieken en een gestandaardiseerde wijze om persoonsgegevens te delen kon met grote Europese politiekorpsen worden meegedaan in de strijd tegen het anarchisme. Zonder dat hier ook maar een aanslag had plaatsgevonden was het dreigingsbeeld, versterkt door internationale bijeenkomsten zoals in Rome, voldoende voor een politionele modernisering.
Deze acties blijken later de eerste voorzichtige stappen voor de vorming van een politie inlichtingendienst.

In 1907 werd bekendgemaakt dat Voormolen ontslag had aangevraagd vanwege zijn slechte gezondheid waarna hem op 31 december van dat jaar ontslag verleend werd. Anderhalf jaar later overleed hij op 53-jarige leeftijd. In 1913 stierf zijn vrouw die toen nog maar 46 was, waardoor hun zoon en latere componist Alexander Voormolen op 18-jarige leeftijd wees werd.

Hoofdcommissaris van politie Rotterdam Theodorus Marinus Roest van Limburg (Rotterdam, 29 april 1865 – De Bilt, 1 april 1935)

Verder met het jaar 1900

Zoals gezegd worden na het begin van de vorige eeuw (1900) vergaderingen van extreme politieke partijen bezocht en het was rechercheur Brouwer, Jan (22-1-1872), die met dit werk was belast. Later kwam daar de interesse van de scheepvaart bij. Dit kan men beschouwen als het begin van het inlichtingenwerk bij de Rotterdamse politie. Documentatie was er echter niet en rapporten werden er niet gemaakt. Had Brouwer een vergadering bezocht dan rapporteerde hij dit aan inspecteur dagwacht van de recherche, die een kleine mutatie in het dagrapport plaatste. (1)